Waaraan herken je domheid? Het verrassende antwoord uit de wetenschap

We denken dat Trump dom is. Of misschien denk je dat je zelf dom bent. Maar wat is domheid? Domheid is niet gewoon een laag IQ. Het is veel gevaarlijker en complexer – en iedereen kan er last van hebben. Het gaat om mensen die amper iets weten, maar niet weten dat ze amper iets denken.

Hoe herken je een dom persoon? De wetenschap geeft een verrassend antwoord. Psycholoog Jakob Pietschnig van de Universiteit Wenen stelt in de Suddeutsche Zeitung dat er geen wetenschappelijke definitie van domheid bestaat. Waar intelligentie al meer dan honderd jaar met IQ-tests wordt gemeten, blijft domheid ongrijpbaar. Toch weten we inmiddels wel waar we op moeten letten.

Domheid betekent volgens onderzoek dat je de gevolgen van je handelen verkeerd of helemaal niet voorziet, waardoor je jezelf én anderen schaadt. Het is dus geen kwestie van een laag IQ. Sterker nog: ook hoogopgeleide mensen doen regelmatig strunzdumme dingen. Intelligentie-experte Elsbeth Stern van de ETH Zürich bevestigt dit: "Dummheid zit niet op het onderste deel van de intelligentieschaal".

De Italiaanse historicus Carlo Cipolla schreef al in zijn beroemde essay dat de kans dat iemand dom is, onafhankelijk is van alle andere eigenschappen. Domheid komt in alle lagen van de bevolking voor – van arbeiders tot professoren. Zelfs Albert Einstein zei over zichzelf dat hij zich altijd dom had gevoeld.

Wetenschappers onderscheiden verschillende soorten domheid, elk met hun eigen risico's. Pure domheid – het onvermogen om logische patronen te herkennen – is relatief onschuldig. Mensen met een lager IQ weten vaak waar hun grenzen liggen en zijn daarom voorzichtiger.

Veel gevaarlijker is domheid uit onwetendheid, waarbij Dunner-Kruger-effect een rol speelt. Dit psychologisch verschijnsel beschrijft hoe mensen met weinig kennis hun capaciteiten overschatten, terwijl experts juist hun vaardigheden onderschatten. Die collega die het (nog) niet zo goed kan en wet is het probleem niet. De man (soms ook vrouw) die vol zelfvertrouwen alles in het honderd schoppen en zelfs dat niet merken - die zijn het probleem. Psychologen David Dunning en Justin Kruger toonden aan dat incompetente mensen niet beseffen hoe onbekwaam ze zijn.

De meest schadelijke vorm is wat wetenschapper Sebastian Dieguez "Total Bullshit" noemt: de complete afwijzing van rationaliteit en feiten. Deze vorm ondermijnt het democratisch debat en is volgens psychiater Heidi Kastner "mogelijk de hoogste vorm van domheid, met de grootste impact". Internationaal voorbeeld: Trump. Nationale kampioen: Caroline van der Plas.

Het goede nieuws: domheid is te bestrijden met zelfreflectie. "Met wat zelfkritiek kun je niet helemaal zo dom eindigen", zegt Kastner. Het recept: vraag je eigen mening kritisch uit, bekijk tegenargumenten met een open geest, en erken dat je je positie kunt veranderen.

Want wie anderen de schuld blijft geven en zichzelf nooit ter discussie stelt, loopt het grootste risico op dom gedrag. Echte domheid herken je dus niet aan iemands IQ, maar aan het gebrek aan zelfinzicht en de weigering te leren van fouten.