Jane Goodall, boze apen, Geert Wilders, De Toqueville en vreemdelingen

In de hele westerse wereld neemt de razernij over mensen die anders zijn dan de gemiddelde inwoner toe. Het richt zich vooral op mensen met buitenlandse wortels, vooral als die ook nog een moslim is. Sinds Jane Goodall zag hoe een groep chimps een buurgroep uitmoordde weten we dat primaten niet gesteld zijn op apen die anders zijn.

De vraag of de "hekel aan vreemdelingen" die we bij chimpansees zien ook in de menselijke aard zit, wordt door wetenschappelijk onderzoek grotendeels bevestigd - maar met belangrijke nuances.

De laatste jaren is de schaamte om racist te zijn bij heel veel mensen verdwenen. Een verklaring kan zijn dat het taboe er af is. Daarover heeft de filosoof De Toqueville een interessante waarneming over gedaan. Tocqueville merkt op dat juist versoepeling van onderdrukkende maatregelen vaak leidt tot meer maatschappelijke onrust en opstand. Zijn beroemde inzicht luidt ruwweg: “Het is niet wanneer een situatie het meest onderdrukkend is, dat mensen in opstand komen, maar juist wanneer de omstandigheden beginnen te verbeteren.” De laatste jaren voelen steeds meer mensen zich vrij om moslims en zwarte mensen te haten, omdat ze dagelijks in de media zien dat dat kennelijk mag.

Jane Goodall's baanbrekende onderzoek in Gombe toonde aan dat chimpansees inderdaad extreme agressie vertonen tegen leden van andere groepen. Zoals Trouw benadrukt, kent de chimpansee dezelfde emoties, empathieën en antipathieën als de mens, maar ook dezelfde capaciteit voor geweld. Het onderzoek toont dat intergroepsgeweld een natuurlijk onderdeel is van het chimpansee-gedragsrepertoire.​

Bij chimpansees is dit patroon consistent: mannelijke chimpansees vormen coalities om hun territorium te verdedigen tegen buurgroepen en zijn bekend om het aanvallen en doden van "vreemde" chimpansees. Studies over vijf decennia van 18 chimpanseegemeenschappen bevestigen dat 152 dodelijke aanvallen plaatsvonden tussen verschillende groepen, waarbij het duidelijk is dat deze letale agressie onderdeel is van hun natuurlijke gedragsrepertoire.​

Het meest dramatische voorbeeld hiervan was de Gombe Chimpansee Oorlog (1974-1978), waarbij Jane Goodall getuige was van hoe een eensgezinde chimpanseegemeenschap uiteenviel in twee vijandige facties. Chimpansees die elkaar jarenlang hadden gekend en samen hadden gespeeld, begonnen elkaar systematisch te doden zodra ze tot verschillende groepen gingen behoren.

Het wetenschappelijke bewijs suggereert dat mensen inderdaad vergelijkbare evolutionaire mechanismen hebben geërfd voor groepsgedrag en vreemdelingenangst.

Automatische Groepsherkenning: Mensen categoriseren automatisch anderen als behorend tot de eigen groep ("ingroup") of een andere groep ("outgroup") binnen milliseconden. Deze bias ontstaat zelfs wanneer groepen willekeurig worden toegewezen op basis van triviale criteria zoals kunstvoorkeur.​

Neurologische Basis: Neuroimaging-onderzoek toont dat mensen sneller en accurater gezichten herkennen van leden van hun eigen groep vergeleken met buitengroepleden. De fusiforme gezichtsgebied in de hersenen toont minder activiteit bij het bekijken van gezichten van andere groepen, wat suggereert dat "vreemde" gezichten minder intens als "gezichten" worden verwerkt.​

Evolutionaire Druk: Studies suggereren dat menselijke xenofobie voortkwam uit eeuwenlange intergroepscompetitie. Fossielen tonen bewijs van oorlogvoering van minstens 200.000 jaar geleden, en wordt geschat dat 20-30% van voorouderlijke mannen stierf door intergroepsgeweld. Deze constante dreiging van andere groepen creëerde een evolutionaire wapenwedloop om steeds grotere coalities te vormen.​

Hoewel mensen en chimpansees vergelijkbare basismechanismen delen voor groepsagressie, zijn er cruciale verschillen die hoop bieden:​

Flexibiliteit in Groepsidentiteit: In tegenstelling tot chimpansees kunnen mensen hun groepslidmaatschap veranderen en uitbreiden. Waar chimpansees beperkt zijn tot groepen van individuen die ze persoonlijk kennen (maximaal ~100), kunnen mensen loyaliteit voelen naar groepen van miljoenen mensen die ze nooit hebben ontmoet.​

Culturele Mechanismen: Mensen hebben unieke culturele instituten ontwikkeld zoals interraciale huwelijken, handelsbetrekkingen en internationale samenwerking die xenofobie kunnen overwinnen. Bonobos, onze andere naaste verwanten, tonen aan dat meer vreedzame intergroepsrelaties evolutionair mogelijk zijn.​

Bewuste Controle: Onderzoek toont dat hoewel automatische vooroordelen bestaan, mensen deze bewust kunnen overwinnen door educatie, contact tussen groepen, en culturele normen die inclusiviteit bevorderen.​

Frans de Waal's onderzoek benadrukte deze paradox perfect: "Niets chimpanseeïgs is de mens vreemd, maar het omgekeerde is ook van toepassing". Mensen tonen zowel extreme altruïsme binnen groepen als extreme wreedheid naar buitengroepen. Dit wordt de "parochiale altruïsme" genoemd - de neiging om leden van de eigen groep te helpen ten koste van buitengroepleden.

Evolutionaire psychologen suggereren dat deze "tribale instincten" adaptief waren in voorouderlijke omgevingen maar problematisch kunnen zijn in moderne samenlevingen. Het goede nieuws is dat, in tegenstelling tot chimpansees, mensen het vermogen hebben ontwikkeld om deze instincten bewust te herkennen en te overwinnen.p​

De hekel aan vreemdelingen zit dus inderdaad in onze evolutionaire erfenis, maar het is geen onvermijdelijk lot. Wu kunnen kiezen om onze meer humane kant te laten overheersen - een capaciteit die ons onderscheidt van onze.