Voorkomt deze karaktertrek dat je nazi wordt?

Het is een wereldberoemde foto: Hamburg, 1936. Tussen een zee van geheven rechterarmen staat één man met gekruiste armen. Vermoedelijk is het August Landmesser, die weigert de nazi-groet te brengen. Eén moment van verzet met mogelijk levensgevaarlijke gevolgen. Wat gebeurt er psychologisch als bijna iedereen meebuigt, maar iemand toch rechtop blijft staan?

Na de Tweede Wereldoorlog wilden onderzoekers begrijpen hoe een samenleving kon afglijden. De experimenten van Stanley Milgram lieten zien hoe ver mensen gaan in gehoorzaamheid: proefpersonen dienden, zo dachten ze, pijnlijke elektrische schokken toe, puur omdat een autoriteit dat vroeg. En wetenschapper Solomon Asch toonde eerder al aan dat mensen zelfs overduidelijk foute antwoorden geven als de groep dat ook doet.

Daarbovenop is er nog een mechanisme dat preference falsification heet: we zeggen niet wat we écht vinden als de prijs van eerlijkheid te hoog is. In autoritaire systemen is dat dagelijkse realiteit: een afwijkende mening kan je je baan, vrijheid of leven kosten. Dus klinkt de lofzang, niet uit overtuiging, maar uit zelfbescherming.

Toch doet niet iedereen mee. Waar zit die ruggengraat? Een Frans onderzoeksteam keek in 2014 naar persoonlijkheid in Milgram-achtige settings, met het Big Five-model (consciëntieusheid, vriendelijkheid, extraversie, neuroticisme, openheid). Verrassend resultaat: consciëntieusheid en vriendelijkheid hingen samen met een grotere bereidheid om hardere schokken toe te dienen.

Die twee karaktertrekken zien we doorgaans als positief. Vriendelijke, plichtsgetrouwe mensen zijn fijn om mee te werken en scoren vaak beter in werk en relaties. Maar precies die neiging tot meegaandheid en plichtsbesef kan in een duistere context doorslaan in gehoorzaamheid die we achteraf moreel afkeuren.

Betekent dit dat helden per definitie “ontevreden dwarsliggers” zijn? Zo simpel is het ook weer niet. Iemand kan in vriendschappen aardig en coöperatief zijn, maar moreel niet buigen. Het gaat hierbij vaak om de context: waarden, voorbeeldfiguren en hoe hoog de persoonlijke kosten zijn. Toch is het aannemelijk dat Landmesser lager scoorde op meegaandheid en een sterk, intern moreel kompas had.

Maar het is lastig voor ons mensen. We zijn nu eenmaal kuddedieren en dat is meestal handig. Sociale lijm houdt samenlevingen bij elkaar. Maar blind een leider volgen is gevaarlijk. Autoriteit, groepsdruk en angst vormen samen een giftige cocktail.

Het is daarom belangrijk om de dissident te beschermen. Organisaties en instituties moeten tegengeluid veilig maken met bijvoorbeeld anonieme meldkanalen, psychologische veiligheid en checks en balances. En voor jezelf: kweek morele kracht door bijvoorbeeld te oefenen met respectvol nee zeggen. Leer je eigen waarden kennen en prijs mensen die er al goed in zijn.

Bron: Psychology Today